پیام سپاهان - ایرنا / پربازدیدترین شبکه اجتماعی در ایران «اینستاگرام» است؛ اما جالب این که تنها کشوری هستیم که این شبکه مجازی در آن تا این اندازه محبوبیت دارد؛ آن هم در حالی که محبوب‌ترین و پربازدیدترین شبکه‌اجتماعی در جهان و آسیا، «فیس‌بوک» گزارش شده است.
بررسی‌ وضعیت شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان نشان می‌دهد اینستاگرام، محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در ایران است و به دلیل جذابیت‌های بصری و امکاناتی که به طور مستمر به روز می‌شود، توانسته جایگاه بسیار خوبی در کشور ما پیدا کند. این در حالی است که شبکه اجتماعی مورد استفاده بیشتر کشورهای آسیایی و سایر کشورهای جهان فیس‌بوک به شمار می‌رود. البته دلایل متعددی برای محبوبیت زیاد این پلتفرم در ایران بیان شده که در این گزارش، برخی از مهم‌ترین آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.
با وجود اینکه امکانات اینستاگرام از جمله پخش زنده و استوری مورد توجه بسیاری از مخاطبان جهانی قرار گرفته، اما همچنان ناتوانی در آپلود ویدئوهای بلند، از مشکلات این شبکه اجتماعی به شمار می‌رود؛ مشکلی که با اضافه‌شدن قابلیت IGTV در سال 2018 تا حد زیادی برطرف شد، اما همچنان در انتشار ویدئوهای طولانی و غیرزنده در اینستاگرام برای کاربران، مشکلاتی گزارش می‌شود.
اینستاگرام در ایران همانند اکثر شبکه‌های اجتماعی خارجی دیگر همچون فیس‌بوک، ایکس و یوتیوب فیلتر است؛ البته این شبکه تا 10 دی ماه سال‌ 1396 باز بود و در ناآرامی‌های آن سال تنها 4 روز مسدود و از 14 دی رفع فیلتر شد و بسیاری از کسب و کارها و فعالیتهای فرهنگی به ویژه در مقطع همه گیری کرونا در آن فعال شدند. با التهابات سال 1401، اینستاگرام مجددا فیلتر شد؛ فیلترینگی که این کسب و کارها تصور می‌کردند با بازگشت آرامش رفع می‌شود و فعالیت خود را از سر می‌گیرند؛ اما تا کنون این انتظار برآورده نشده است.
به طور کلی موضوع فیلترینگ اینستاگرام به‌دلایل مختلف نه فقط در ایران، بلکه در کشورهای دیگری همچون هنگ‌کنگ، روسیه و چین نیز اعمال شده و این محدودیت به‌دلیل موارد مختلف مانند مشکلات سیاسی چین و روسیه با آمریکا به عنوان متولی اصلی اینستاگرام و نیز مسائل داخلی بوده است.
تصویر زیر، به خوبی با نمایش میزان عمومیت و محبوبیت شبکه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف، نشان می‌دهد که فیس‌بوک با اختلاف، پرکاربردترین رسانه اجتماعی دنیا محسوب می‌شود و تنها در ایران اصلی‌ترین استفاده‌ از شبکه اجتماعی به اینستاگرام تعلق دارد. ونزوئلا برجسته‌ترین استفاده‌کننده «یوتیوب» و «وی‌کونتکت» (Vkontakte)، شبکه‌ اجتماعی پرکاربرد در روسیه مشخص شده است.

سنجش میزان استفاده شبکه‌های اجتماعی مختلف در قاره آسیا در نمودار میله‌ای زیر نمایش داده شده است و فیس‌بوک با اختلاف زیاد در صدر قرار دارد. یوتیوب و توئیتر در جایگاه دوم و سوم پراستفاده‌کنندگان شبکه اجتماعی در آسیا هستند و اینستاگرام که محبوبیت و استفاده زیادی در ایران دارد، با 6.75 درصد جایگاه چهارم را به خود اختصاص داده است.

در گراف زیر، مقیاس سنجش فراتر رفته و میزان محبوبیت و استفاده از شبکه‌ها و پیام‌رسان‌ها در عرصه جهانی واکاوی شده است:
فیس‌بوک و یوتیوب در جهان همانند آسیا بیشترین محبوبیت را دارند و اینستاگرام رتبه سوم را کسب کرده است. توئیتر که در آسیا سومین شبکه اجتماعی محبوب بود، در جهان رتبه دوازدهم را کسب کرده تا نشان دهد توجه آسیایی‌ها به طور آشکاری به این پلتفرم بیشتر از سایر مردم جهان است.
شاید یکی از دلایل این میزان تفاوت و توجه آسیایی ها به بستر توئیتر، تحولات زیادی است که در خاورمیانه در این سال‌ها اتفاق افتاده و توئیتر بهترین رسانه برای انعکاس آن در نظر گرفته شده است.

در تصویر زیر، میزان کاربرد شبکه‌های اجتماعی مختلف داخل ایران مورد سنجش قرار گرفته و اینستاگرام با 75.94 درصد و اختلاف زیاد، در صدر پرکاربردترین پلتفرم‌ها قرار گرفته است. «پینترست»، دیگر شبکه‌ اجتماعی تصویری، در جایگاه دوم قرار دارد تا نشان دهد ایرانیان تا چه اندازه به پلتفرم‌های تصویری علاقه‌مندند. «فیس‌بوک» که در آسیا و جهان رتبه نخست استفاده را دارد، در ایران با کمتر از 5 درصد، رتبه سوم استفاده را کسب کرده و «ایکس(توئیتر)» با کمتر از 2 درصد، جایگاه‌های بعدی استفاده در ایران را از آن خود کرده‌اند. (منبع: Statcounter)

در جدول زیر، پرفالورترین کاربران اینستاگرام فارسی مقایسه شده‌اند. بی‌بی‌سی فارسی با 21.5 میلیون، پرفالورترین اکانت اینستاگرام فارسی است و به جز رادیو جوان و من‌وتو، دیگر افراد این فهرست را سلبریتی‌های ورزشی و هنری تشکیل داده‌اند.

در گراف زیر، نمایشی از جدول کاربران پرفالور اینستاگرام فارسی به صورت نمودار میله‌ای ارائه شده است:

چرا اینستاگرام تا این اندازه موفق بوده است؟
1. دسترسی آسان و کاربری ساده
دسترسی راحت و فیلتر نبودن آن در ابتدای فعالیت این شبکه اجتماعی، شاید یکی از مهم‌ترین دلایل استفاده و محبوبیت زیاد اینستاگرام در ایران باشد که با وجود فیلترینگ آن از شهریورماه 1401 همچنان کاربران زیادی را به تداوم حضور در این بستر قانع کرده است. در شرایطی که سایر شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، یوتیوب و توئیتر به فیلترشکن نیاز دارند، اینستاگرام تا سال 1401 بدون فیلترشکن در ایران قابل استفاده بود و این دسترسی، تاثیر زیادی در آشنایی اولیه و همه‌گیری آن در ایران داشته است.
دسترسی به اینستاگرام از طریق تلفن همراه به عنوان یک وسیله پرکاربرد در دست مردم، باعث شده کاربرد آن در ایران به طور قابل ملاحظه‌ای زیاد باشد؛ آن هم در حالی که فیس‌بوک به عنوان آلترناتیو دیگر اینستاگرام که پیش از آن کاربرد زیادی در ایران داشت، بیشتر در رایانه‌های خانگی و اداری قابل استفاده بود و همین باعث کاربری کمتر آن نسبت به اینستاگرام شده است.
کار با این شبکه اجتماعی با وجود قابلیت‌هایی مانند انواع فیلترها، امکانات تغییر عکس و تنظیم‌های شخصی‌کردن صفحه، نسبتا ساده است و افرادی که چندان با فناوری روز نیز ارتباط و آشنایی نداشته باشند، به راحتی می‌توانند از اینستاگرام استفاده کنند.
این ویژگی‌ها سبب‌شده افرادی با سنین مختلف عضو شبکه اینستاگرام شده و عکس‌هایشان را به‌سادگی با دیگران به اشتراک بگذارند؛ حتی کسانی که مایل به فعالیت اجتماعی زیادی نیستند و به دلایل مختلف ترجیح می‌دهند بیشتر وقتشان را در فضای خانه بگذرانند نیز حضور در این شبکه و اطلاع یافتن از محیط اطرافشان از طریق اینستاگرام را فرصت مناسبی می‌دانند.
2. اطلاع‌رسانی عمومی و جریان‌سازی رسانه‌ای
در سال‌های اخیر، اینستاگرام در ایران به مرجعی برای دسترسی به اخبار و اطلاعات مهم و جریان‌سازی رسانه‌ای بدل شده و این بُعد رسانه‌ای سبب شده رسانه‌های مختلف دیداری، شنیداری و نوشتاری به‌دنبال ایجاد صفحه‌های اینستاگرامی باشند. صفحه خبری بی‌بی‌سی فارسی با بیش از 20 میلیون دنبال‌کننده نشان داده از این بستر به خوبی می توان برای جریان‌سازی رسانه‌ای، استفاده کرد. اگرچه از طریق فضاهایی مانند ایکس نیز می‌توان این اطلاع‌رسانی را انجام داد اما اینستاگرام به‌دلیل جذابیت‌های بصری، قابلیت بیشتری برای تاثیرگذاری بر مخاطب و نشان دادن اهمیت و ابعاد وقایع دارد.
به طور کلی، یکی از مهمترین اتفاقاتی که شبکه‌های اجتماعی به همراه داشته، تحرک اجتماعی و بیرون آوردن اجتماع از فضای رکود و رخوت است، اینستاگرام نیز برای کاربران خود این نقش را ایفا کرده است.
3. همه‌گیری میان طیف‌های مختلف فکری، قومی و سنی
فراگیری و ضریب نفوذ بالای اینستاگرام در میان آحاد ایرانیان از عوام تا روشنفکران، قومیت‌های مختلف، سن، جنسیت و علاقه متنوع باعث شده این شبکه‌اجتماعی به یکی از مهم‌ترین مراکز دریافت نظرات مردم تبدیل شود. حضور حداکثری مردم در یک رسانه ‌اجتماعی با وجود اینکه می‌تواند فرصت‌های زیادی را برای آموزش و اطلاع‌رسانی فراهم کند، تهدیدهایی نیز برای خانواده‌ها به ارمغان آورده که کارشناسان از آن به عنوان اعتیاد به اینستاگرام یاد کرده‌اند.
در واقع حضور بیش از اندازه در این فضا سبب مشکلات روحی و روانی زیادی در کاربران ‌می‌شود؛ علاوه بر اینکه برخی فرهنگ‌های نامناسب زندگی غیرایرانی و سبک‌زندگی (لایف‌استایل‌) غربی ناشی از این میزان استفاده بیش از اندازه از اینستاگرام در ایران بوده است. افراد در این شبکه اجتماعی کاربران می‌توانند از زندگی روزمره خود، وقایع و هر چیزی که دوست دارند ، عکس و فیلم گرفته و در نهایت آن را با کسانی که دوست دارند به اشتراک بگذارند.
4. محلی برای تجارت و کسب‌وکارهای مجازی رایگان
اینستاگرام بدون شک یکی از رخدادهای مهم در زمینه کسب‌وکارهای تجاری در ایران است که سبب‌شده شمار زیادی از کاربران بدون سرمایه آنچنانی، فروشگاه فیزیکی و پرداخت مالیات، به درآمد برسند. بر اساس آمار منتشره توسط یکی از مرکز پژوهشی کشور در سال 1400 درباره کسب‌وکارهای فعال در بستر اینستاگرام، 9 میلیون نفر یا به عبارت دیگر یک میلیون و 700 هزار کسب‌وکار در این بستر کسب درآمد می‌کنند.
این مرکز پژوهشی، مشاغل فعال در اینستاگرام را به 12 گروه تقسیم کرده است. بر اساس تحلیل و تقسیم‌بندی انجام‌شده توسط بتا، پوشاک، آرایشی و بهداشتی و مشاوره و خدمات بیشترین مشاغل حاضر در اینستاگرام هستند. این مشاغل به ترتیب 30، 20 و 10 درصد این بازار را در اختیار دارند. این در حالی است که تعداد قابل توجهی از کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام، امکان کسب درآمد از منابع دیگر از جمله راه‌اندازی فروشگاه یا دفتر کار فیزیکی را ندارند.

در واقع فضای اینستاگرام نه فقط به‌عنوان یک شبکه سرگرم‌کننده و تفریحی، بلکه به‌ عنوان بستری برای انجام فعالیت‌های تجاری نیز مطرح است؛ از آنجا که مرجعی قانونی و رسمی برای مدیریت مبادلات انجام شده در اینستاگرام وجود ندارد، میزان گردش مالی حاصل از مبادلات کالا و خدمات در این پلت‌فرم قابل محاسبه نیست.
سلبریتی‌های اینستاگرام از طریق تبلیغات، معرفی محصول و برندهای مختلف، همکاری در فروش و همکاری با کسب‌وکارهای بزرگ درآمدهای بسیار خوبی دارند. هر چقدر تعداد فالوورها، محبوبیت و میزان شناخت افراد از آن‌ها بیشتر باشد، درآمد آن‌ها هم بیشتر است. البته موضوع فعالیت آن‌ها هم روی درآمدشان تاثیرگذار است. در اینستاگرام، سلبریتی‌های ایرانی زیادی وجود دارند که درآمد ماهانه آن‌ها از چند صد میلیون تا چند میلیارد متفاوت است. ساده‌ترین راه درآمد این افراد از راه تبلیغات است.
براسا گزارش ایرنا در سال 1402، اداره مالیات وضعیت اظهارنامه‌های سال 99 و 1400 اینفلوئنسرها با دنبال‌کننده بالای 500 هزار نفر را مورد بررسی قرار داد و در نهایت 551 کاربر و فعال مجازی دارای بیش از 500 هزار دنبال‌کننده را شناسایی کرد که مشمول مالیات بر درآمد می‌شدند. در نهایت پس از بررسی هویت افراد، برای 123 اینفلوئنسر که درآمد قابل توجهی داشتند، درآمد تشخیصی صادر شده‌ است.
«واینرها» دسته‌ای از فعالان اینستاگرامی هستند که هدف آنان تولید محتوای سرگرم‌کننده و کمدی است. این افراد با طنزپردازی به تبلیغ محصول یا خدمت می‌پردازند. تعرفه استوری این افراد به دلیل بازدید بالایی که دارند، از 100‌ میلیون تومان آغاز می‌شود. یک اینفلوئنسر اینستاگرامی دیگر 10 میلیون فالور دارد و حوزه فعالیت او «طنز» است. او برای سه استوری که به مدت 24 ساعت در صفحه وی قرار بگیرد، 35 میلیون تومان دریافت می‌کند و معمولا هر روز نیز از این تبلیغات در صفحه‌اش به چشم می‌خورد. این فرد اگر در ماه فقط روزی سه استوری ویژه بگذارد، درآمد ماهیانه‌اش از یک میلیارد عبور می‌کند.
5. دسترسی و تعامل با سلبریتی‌ها و زندگی آنها
یکی از مواردی که در بیشتر شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام وجود دارد، قابلیت ارتباط گرفتن مردم با افراد سرشناس در حوزه‌های مختلف فرهنگی، ورزشی، اجتماعی، سیاسی و ... است. چهره‌های دانشگاهی، بازیگران، خواننده‌ها و ورزشکاران سرشناس، با حضور در این شبکه اجتماعی و به اشتراک گذاشتن دیدگاه‌ها و آخرین فعالیت‌هایشان، به طور مستقیم با مردم در ارتباط هستند و انتقادها و پیشنهادهای آنها را به سرعت دریافت می‌کنند.
این قابلیت که مزیتی دوسویه است، تا کنون پای چهره‌های سرشناس زیادی را به اینستاگرام باز کرده است؛ هرچند در برخی موارد، هجمه‌هایی که علیه آنها در صفحه شخصی‌شان صورت گرفته، سبب شده عطای داشتن آن را به لقایش ببخشند. از مهم‌ترین شخصیت‌ها و مقام‌های ایرانی که در این رسانه اجتماعی حساب کاربری رسمی دارند، می‌توان به صفحه رهبر معظم انقلاب با 4.9 میلیون و شهید رئیسی با 2.8 میلیون دنبال‌کننده اشاره کرد. اینستاگرام در سال‌های اخیر اکانت بسیاری از شخصیت‌های سیاسی کشور را مسدود کرده است.
سنجش 20 چهره‌سیاسی پرفالور اینستاگرام فارسی به صورت نمودار میله‌ای نیز در تصویر زیر آمده است:

نکته مهم اینکه، دفتر آیت‌الله هاشمی اعلام کرد که وی هیچ صفحه ای در اینستاگرام ندارد.

6. اینستاگرام و سیاست سانسور
یکی از نقدهای کاربران ایرانی به اینستاگرام، رویکرد سانسور این شبکه اجتماعی است. این شبکه صفحه امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب (با نزدیک 5 میلیون دنبال‌کننده) را در بهمن‌ماه 1402 حذف کرد. همچنین با توجه به سیاستهای ایالات متحده و تیم رهبری آن، در مقاطعی به حذف صفحات با نام یا محتوای مرتبط با سردار شهید قاسم سلیمانی، شهید سید حسن نصرالله و دیگر چهره‌های مقاومت پرداخته و حتی صفحات بسیاری از کاربران با چنین محتواهایی را حذف کرده و موجب نارضایتی بخشی از کاربران ایرانی شده و این افراد که در دور زدن این موارد تجربه دارند، ترجیح می‌دهند برای در امان ماندن از الگوریتم های هوش مصنوعی این شبکه، از حروف مقطع و رمزآلود مثل «ش هید» استفاده کنند. در کنار این سیاست، اینستاگرام مطابق رویکرد اخلاقی خود، به کاربران زیر 13 سال اجازه حضور نمی‌دهد و حتی صفحات افراد زیر 13 سال را حذف می‌کند.
7. ایجاد چهره‌ای جدید، دلخواه و اغراق‌آمیز از کاربران
تغییر چهره واقعی با هویت ساخته‌شده در فضای مجازی، یکی از ویژگی‌های مهمی است که به طور کلی در شبکه‌های اجتماعی و به طور خاص در اینستاگرام اتفاق می‌افتد؛ به این‌ شکل که کاربران این پلتفرم، آنچه را که دوست دارند و نه آنچه را که هستند، به مخاطبان و دنبال‌کنندگان خود نمایش می‌دهند.
این شکل از بازنمایی شخصیتی اگرچه ممکن است باعث افزایش اعتماد به نفس و ارتقای هویت اشخاص شود، اما در حقیقت به نقابی می‌ماند که در چهره‌ واقعی افراد، تفاوت زیادی ایجاد می‌کند و سبب قلب واقعیت و نوعی دروغ‌ و بزرگنمایی و جعلی‌بودن را ترویج می‌کند.
در هر حال، این شکل از بازنمایی هویت افراد در شبکه‌های اجتماعی و ترسیم چهره‌ای متفاوت با شخصیت واقعی، مورد توجه و اقبال تعداد زیادی از کاربران اینستاگرام است و این قابلیت را به این پلتفرم داده که در میان کاربران ایرانی محبوب شود.
بصری بودن اطلاعات مبادله‌شده در این شبکه باعث می‌شود افراد، با دقت بیشتری به جزئیاتی که در اطرافشان وجود دارد نگاه کنند و برای داشتن زندگی با کیفیت بهتری نسبت به آنچه پیش از آن داشتند، تلاش کنند. این تلاش‌ها اگرچه ممکن است با مصرف‌گرایی همراه شود اما برای عده بسیاری با ابتکار، خلاقیت و تنوع بخشی با راهکارهای ساده همراه بوده است.
8. محتوای تصویری، جذابیت‌های و امکانات
براساس داده‌های وبسایت تحلیلی_آماری StatCounter که سامانه سنجش داده‌های مختلف به شمار می‌رود، اینستاگرام و پینترست محبوبترین شبکه‌های اجتماعی هستند که در ایران استفاده می‌شوند. به اشتراک گذاشتن تصاویر زندگی شخصی و امکاناتی از جمله لایو (زنده) سبب‌شده مخاطبان، بیشتر از این پلتفرم استفاده کنند.
طبق نتایج یک بررسی که توسط بلومبرگ منتشرشده، 58 درصد از کاربران اینستاگرام در جهان اعلام کرده‌اند، روزانه به این فضای مجازی مراجعه می‌کنند و این رقم برای پینترست 23 درصد گزارش شده است. بسیاری از طرفداران اینستاگرام یکی از مهمترین دلایلی را که به این شبکه بیش از سایر فضاهای مشابه علاقه نشان می‌دهند، عکس‌محور بودن آن دانسته‌اند. آنها می‌گویند: چرا وقتی می‌توان فقط با یک عکس، بسیاری از حرف‌ها را به مخاطب منتقل کرد، باید متن‌های طولانی را خواند؟
این کار ساده‌تر، جذابتر، گویاتر و حتی قانع‌کننده‌تر از توضیح دادن با کلمات است. ضمن اینکه اشتراک عکس، نیازی به ترجمه ندارد و افرادی از کشورها و زبان‌های مختلف می‌توانند فقط از طریق عکس با یکدیگر در ارتباط باشند.
یک ویژگی متمایز اینستاگرام این است که با اشتراک‌گذاری عکس، هم احساسی نوستالژیک به کاربر منتقل می‌کند و هم با انواع قابلیت‌هایی که در اختیار او می‌گذارد، سبب می‌شود عکس‌ها از کیفیت مناسبی برخوردار باشند. این ویژگی‌ها، هم برای کسانی که مخاطبان عادی عکس و عکاسی هستند از جذابیت برخوردار است و هم برای عکاسان حرفه‌ای که می‌خواهند به جای نمایشگاه عکس، توسط تلفن همراه با مخاطبان خود ارتباط داشته باشند.