پیام سپاهان - کارشناسان زمین‌شناسی هشدار می‌دهند که این پدیده، که از اواخر دهه پنجاه خورشیدی با کاهش سطح آبخوان‌های اصفهان آغاز شده و اکنون به مرحله‌ای بحرانی رسیده است که اگر کنترل نشود، اثرات مخرب آن تا قلب شهر اصفهان پیشروی خواهد کرد.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، فرونشست زمین در ایران از بحران‌های زیست‌محیطی مهم چندسال اخیر ایران است که مهم‌ترین علت‌های در حال حاضر بحران آب بوده و ایران جزو کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین در جهان است، به حدی که میزان فرونشست زمین در ایران 90 برابر میانگین کشورهای توسعه یافته است؛ درحال حاضر 300 دشت ایران دچار این بحران هستند، در برخی از دشت‌های شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها قرار گرفته است؛
از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کاشمر دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد، در این میان کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از 30 سانتی‌متر رکورددار فرونشست زمین در ایران است.
همچنین دشت اصفهان برخوار با مساحتی حدود 3500 کیلومتر مربع و آبخوانی به وسعت 1600 کیلومتر مربع، از مهم‌ترین مناطق درگیر با پدیده فرونشست در ایران است. این آبخوان که طی هزاران سال از جریان رودخانه زاینده‌رود تغذیه می‌شد، به دلیل برداشت‌های بی‌رویه و قطع جریان دائمی زاینده‌رود از اواخر دهه هفتاد، به شدت تحت فشار قرار گرفته است. بر اساس محاسبات کارشناسان، این آبخوان که روزگاری تا 12 میلیارد متر مکعب آب را در خود ذخیره می‌کرد، اکنون تنها 3.8 تا 4 میلیارد متر مکعب آب دارد. پیش‌بینی می‌شود که با ادامه روند فعلی، این آبخوان تا سال 1416 به طور کامل تخلیه شود.
در این راستا به منظور بررسی موضوع مهم فرونشست زمین با رضا اسلامی، کارشناس فرونشست به گفت و گو پرداختیم.

ایمنا: علت اصلی فرونشست در اصفهان چیست ؟
اسلامی: فرونشست زمین به حرکات قائم رو به پایین سطح زمین که در برخی موارد همراه با جابه‌جایی افقی در مقیاس وسیع صورت می‌گیرد گفته می‌شود، فرونشست می‌تواند به وسیله فعالیت‌های انسانی و یا طبیعی ایجاد شود، عامل فرونشست برداشت بیش از حد آب از سفره‌های زیرزمینی است یا بهتر بگویم وقتی که میزان برداشت از آبخوان بیشتر از میزان تغذیه آبخوان باشد، این پدیده رخ می‌دهد.
اصولاً فرونشست در آبرفت دانه ریز با شدت بیشتری صورت می‌گیرد بدین ترتیب که وقتی ما از آبخوان آب برداشت می‌کنیم آب محبوس در بین فضای ذرات تخلیه شده و هوا جایگزین آن می‌شود؛ بر اثر وزن طبقات بالایی این هوا تخلیه شده و ذرات بهم می‌چسبند که اثرات آن را به صورت ترک‌هایی بر روی سطح زمین در دشت‌های یا بر روی سازهایی که در آن دشت بنا شده است، می‌بینیم.
اگر نشست ما به صورت یک نشست تجمعی متقارن باشد یعنی همه سطح دشت به یک‌اندازه نشست کند آثار مخرب آن بر روی سازه‌ها کم است، اما اگر این نشست به صورت نامتقارن باشد به دلیل نوع آبرفت منطقه و میزان برداشت آب در یک منطقه ما نرخی معادل 170 میلیمتر در سال داشته باشیم (مثل حبیب آباد اصفهان) و در جایی از این دشت ما نرخی کمتر از 5 میلیمتر در سال داشته باشیم (مثل مرداویج اصفهان) این اختلاف باعث ایجاد فرونشست خواهد شد.
دشت اصفهان برخوار که مساحتی در حدود 3500 کیلومتر مربع دارد آبخوانی به وسعت حدود 1600 کیلومتر مربع دارد که این آبخوان بر اساس محاسبات نادی عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان توانایی ذخیره 11 تا 12 میلیارد متر مکعب آب را در خود داشته است که این میزان در طول هزاران سالی که زاینده رود جریان داشته در آن ذخیره شده است. تا اواسط دهه پنجاه این آ ب‌خوان اشباع بوده به طوری که ما در خیابان مدرس، چشمه مدرس را داشتیم اگر پنج یا شش متر حفر می‌کردیم به آب می‌رسیدیم.
وقتی موتور پمپ‌ها آمدند و برداشت‌ها از سفره‌های زیرزمینی آغاز شد به دلیل اینکه میزان برداشت از تغذیه پیشی گرفت تراز آب آبخوان منفی شد؛ البته از زمانی که جریان دائمی زاینده رود از اواخر دهه هفتاد به دلیل تصمیمات نابخردانه و غیر کارشناسی وزارت نیرو در حوضه آبریز زاینده رود و انتقال‌های آب قطع شد و تغذیه آبخوان نیز عملاً صورت نگرفت که از این سال به بعد سرعت تخلیه آبخوان شدت گرفت. طبق محاسبات دکتر نادی تقریباً 3/8 تا 4 میلیارد متر مکعب آب در آبخوان است که بر اساس میزان برداشت‌ها از آبخوان بین سال‌های 1409 تا 1416 با این شرایط موجود، آبخوان از آب تخلیه خواهد شد.
هر چه به جلو برویم آثار فرونشست خود را بیشتر نشان خواهد داد که این اثرات گاهی بر روی تأسیسات شهری از جمله خطوط انتقال آب و گاز بسیار مخرب خواهد بود. فروریزش هایی که گاهی در گوشه و کنار شهر بر اثر شکستگی لوله‌های فاضلاب و آب مشاهده می‌کنیم بی تأثیر از این فرونشست نامتقارن نیست.

ایمنا: چه نواحی در معرض خطر بیشتری قرار دارند و فرونشست زمین چه تأثیری بر ساختمان‌ها و زیرساخت‌های شهری در اصفهان داشته و آسیب‌های وارد شده به خانه‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و تأسیسات چگونه ارزیابی می‌شود؟
بر اساس مطالعاتی که سازمان زمین شناسی کشور در نیمه دوم سال 1398 در خصوص دشت اصفهان برخوار انجام داد بیشینه نرخ فرونشست اصفهان 184 میلیمتر برآورد شد. فرونشست اصفهان مانند یک نعل از سمت مناطق شمال شرقی و شمال غربی اصفهان به سمت مرکز شهر در حال پیشروی است، البته در خصوص فرونشست دشت اصفهان برخوار مطالعات بسیار زیادی توسط سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف از جمله سازمان نقشه برداری، زمین شناسی، شهرداری اصفهان و دانشگاه اصفهان انجام پذیرفته است و آنچه که در همه این مطالعات مشترک است وضعیت بحرانی آبخوان است؛ به تازگی شهرداری اصفهان اعلام کرده است.
طبق مطالعاتی که انجام داده فرونشست اصفهان تا محدوده مسجد سید اصفهان پیشروی کرده است و این پیشروی در صورت اعمال فعالیت‌های پیشگیرانه تا قلب شهر ادامه پیدا خواهد کرد؛ هر چند که بنده معتقدم فرونشست هم اکنون تا قلب شهر آمده است دلیل این مدعی فروریزش هایی که هر چند یک‌بار در محدوده خیابان آپادانا، میر، شیخ صدوق بر اثر شکستگی خطوط لوله‌های فاضلاب یا آب ایجاد می‌شود.
کج شدگی ستون‌های مسجد جامع عباسی یا ترک‌های فرونشستی که بر ایوان‌های پل خواجو دیده می‌شود، ترک‌هایی که بر طاق مدرسه چهار باغ ایجاد شد و همه این‌ها مدعی این صحبت است که وضعیت دشت اصفهان برخوار و آبخوان آن خوب نیست و هر چه به سال 1409 نزدیک شویم پیامدهای آن شدیدتر خواهد شد.
روزی خواهد آمد که بیم آن را داشته باشیم که در خیابان قدم برداریم چرا که هر لحظه ممکن است توسط زمین بلعیده شویم؛ بحران بسیار جدی است و اگر فکری نکنند باید از اصفهان کوچ کرد، به سبب اینکه یکی از عوامل تأثیرگذار بر فرونشست زمین علاوه بر برداشت‌های بی رویه از سفره و عدم تغذیه آن، به جنس رسوبات آبرفت بستگی دارد به این معنی که هر چه بافت ما دانه ریزتر باشد نشست تحکیمی در آن بیشتر است.
به دلیل وضعیت آبرفت آبخوان اصفهان-برخوار که به صورت ساندویچی است یعنی دو تا لایه پنج متر بالایی از نوع دانه ریز و زیر آن یک لایه شن رودخانه‌ای که ضخامت ان از سمت رودخانه به شمال شهر کاهش پیدا می‌کند به طوری که در نزدیک رودخانه این ضخامت نزدیک به 20 متر و در نزدیکی‌های ورزشگاه نقش جهان نزدیک به یک متر و گاهی در بعضی از مناطق شمال شهر این لایه شنی را نداریم مثل: خیابان امام خمینی، خانه اصفهان، رهنان و.. زیر لایه دانه ریز، اشباع از آب است و در حال حاضر از این لایه آب برداشت می‌شود.
ضخامت این لایه در مناطق شمالی بیشتر است و برداشت هم زیاد است؛ فرونشست زمین هم آهنگ و سریع‌تری دارد. بر طبق مطالعات سازمان زمین شناسی که از اردیبهشت 1400 تا خرداد 1401 بوسیله 25 دستگاه GPS دو فرکانس در 25 نقطه از مناطق شمالی شهر از فرودگاه اصفهان تا شاهین شهر اصفهان انجام گرفت، بیشینه نرخ فرونشست در حدود 156 میلیمتر عنوان شد؛ هر چند که در فاصله سال 98 تا 1401 نرخ بیشینه فرونشست در اصفهان کاهشی شده است، اما این به دلیل آن نیست که عملیات پیشگیرانه یا کنترلی انجام داده‌ایم بلکه بدان معنی است که کم کم داریم به مرحله مرگ آبخوان نزدیک می‌شود.
زمانی فرا خواهد رسید که کل لایه آب دار در اثر برداشت‌های بی رویه، آب خود را از دست داده و تحکیم خواهد شد آن زمان دیگر ما با مخاطره‌ای به نام فرونشست روبرو نخواهیم بود، اما در عوض بهترین محل نگهداشت آب‌های زیر زمینی خود را از دست داده‌ایم.
و اگر روزی به هر دلیل نتوانیم توسط آب‌های سطحی و زاینده رود آب شرب مردم را تأمین کنیم مجبور به حمل 55 هزار تانکر آب، برای شرب فقط یک روز مردم خواهیم بود؛ آن هم اگر جمعیت کنونی باقی بماند، چرا که دیگر آبی در زیر زمین نداریم که در مواقع بحرانی از آن استفاده کنیم.
از طرفی تمامی زمین‌های کشاورزی بلااستفاده شده و کانون مستعدی برای گرد و غبار خواهد شد، آب که نباشد فرقی ندارد که کجای این شهر زندگی می‌کنی چه مرداویج باشد چه حبیب اباد همه محکوم به مهاجرت خواهند بود.
ایمنا: آیا طرح‌ها یا پروژه‌های خاصی برای کاهش یا جلوگیری از فرونشست در نظر گرفته شده است؟
اسلامی: برای کاهش اثرات تخریبی فرونشست و کنترل سرعت پیشروی آن به داخل شهر دو کار اساسی باید انجام داد: اول اینکه برداشت آب از آبخوان را متوقف کرد و از طرفی دیگر تغذیه آبخوان را در دستور کار قرار داد.
منبع تغذیه کننده آبخوان جریان زاینده رود است که متأسفانه این رودخانه دائمی را اکنون به یک کانال آب رسانی موقت تبدیل کرده‌اند و از همه بدتر با دست بردن در بستر رودخانه و افزایش شیب بستر باعث شده که آب با سرعت بیشتری به منطقه شرق برود و اجازه کمتری برای اندک نفوذ داشته باشد.
فرونشست اصفهان یک ابر مخاطره است که باید به آن نگاه ملی شود مانند زلزله بم، زلزله ثلاث باباجانی، سیل خوزستان و گلستان و.... متأسفانه تا نگاه‌های قومیتی در خصوص موضوع فرونشست اصفهان و جریان دائمی زاینده رود باشد هیچگاه این مشکل حل نخواهد شد.
اگر بنا بود که با طرح‌های انتقال آب این مشکل درست شود چرا با وجود انتقال بیش از 650 میلیون متر مکعب آب از حوضه کارون به زاینده رود این مشکل نه تنها مرتفع نشد بلکه شدت بیشتری گرفت درست است که این آب به اسم اصفهان می‌آید، اما از این مقدار هیچ سهمی نصیب شهر اصفهان و اکوسیستم آن نمی‌شود.
بخشی به یزد و کاشان و بخشی هم صرف توسعه باغات هلو و بادام در بالا دست حوضه و بخشی هم صرف صنایع بالادستی می‌شود که منفعت عام دارند مثل صنایع فولادی، پالایشگاهی و نیروگاهی، هر چند که اخیر با طرح انتقال آب از دریای عمان به اصفهان که توسط صنایع اصفهان انجام می‌گردد به نوعی درصد هستند که وابستگی بخش صنعت به ابهای زیرزمینی و زاینده رود را کم یا به صفر برسانند که بسیار دور از ذهن است چرا که ما اصفهانی‌ها زخم خورده همین طرح‌های انتقال آبی هستیم که به نام اصفهان آمد و به کام توسعه طرح‌های صنعتی، کشاورزی شد.
شما اگر به دهه شصت برگردید و به استان یزد بروید صنعت آب بر، در فاصله بین اردکان تا یزد اینقدر رشد نکرده بود انبوه کارخانه‌های کاشی و سرامیک و صنایع فولادی و گسترش کشت‌های گلخانه‌ای که همه انها به سبب انتقال آب از حوضه زاینده رود به یزد بوده است. هر چند که در اصفهان نیز به جای استفاده از ظرفیت‌های بسیار بالای گردشگری به سبب وجود آب‌های انتقالی شهرک‌های صنعتی در اطراف اصفهان قارچ گونه رشد پیدا کردند البته به هیچ عنوان با توسعه صنعتی مخالف نیستیم، اما در فلات مرکزی که با کمبود نزولات جوی و منابع آبی روبرو است رشد صنایع آب بر هیچ‌گونه توجیه اقتصادی ندارد.
در هر صورت تا زمانی که بخواهند مشکل فرونشست و جریان دائمی زاینده رود را با طرح انتقال آب حل کنند این شدنی نخواهد بود.
ایمنا: در صورت ادامه روند فعلی، تأثیرات بلندمدت فرونشست چه خواهد بود و چه راهکارهایی برای پیشگیری وجود دارد؟
اسلامی: باید ابتدا یک تعادلی بین جدول مصارف و تغذیه ایجاد کرد، باید فرهنگ سازی و روش‌های کشت را به روز کرد، باید برداشت‌ها از آبخوان را به حداقل رساند، ما یاد نگرفتیم که چگونه آبخوان داری شهری انجام دهیم در هنگام بارش‌های آسمانی نتوانسته‌ایم از این آب‌های روان استفاده کنیم.
کد خبر 793379