بزرگنمايي:

پیام سپاهان - فرارو /متن پیش رو در فرارو منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
زوی بارل - تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در روزنامه هاآرتص | بیانیه تاریخی «عبدالله اوجالان»، رهبر حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، در فراخوان به زمین گذاشتن سلاح‌ها و انحلال این حزب، می‌تواند موازنه قدرت در سوریه را به‌طور قابل‌توجهی تغییر دهد. این تحول نه تنها موقعیت منطقه‌ای ترکیه را متحول می‌کند، بلکه راه را برای خروج نیرو‌های آمریکایی از سوریه باز کرده و چالش‌های تازه‌ای برای ادامه حضور اسرائیل در جنوب این کشور به وجود خواهد آورد.
سایه صلح بر کوه‌های قندیل؛ آیا این بار آتش‌بس واقعی است؟
این نخستین بار نیست که «عبدالله اوجالان» به تلاش‌های ترکیه برای آغاز گفت‌و‌گو و پیشبرد فرایند آشتی با جنبش جدایی‌طلبی که از سوی دولت ترکیه به‌عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود، واکنش نشان می‌دهد. در سال 2013، پس از چهار سال مذاکره پنهانی، او پیشنهاد آتش‌بس داد و از نیرو‌های خود خواست خاک ترکیه را ترک کرده و به عراق منتقل شوند. با این حال، درخواست اخیر اوجالان اساساً متفاوت است.
اکنون از پ‌ک‌ک خواسته شده است تا سلاح‌های خود را زمین بگذارد و کاملاً منحل شود. در واکنش به این درخواست، رهبران این گروه که در کوه‌های قندیل عراق مستقرند، ضمن پذیرش محدود اعلامیه اوجالان، فوراً آتش‌بس اعلام کرده‌اند. با این حال، تاکنون نشانه‌ای از انحلال کامل ساختار سازمانی پ‌ک‌ک یا خلع سلاح فراگیر دیده نشده است. این اقدام بیشتر به عنوان یک گام اولیه در مسیر آغاز گفت‌و‌گو‌های سیاسی تلقی می‌شود؛ اما اینکه آیا این مذاکرات به موفقیت خواهد انجامید، هنوز مشخص نیست.
پایان دادن به این درگیری طولانی‌مدت که از دهه 1980 تاکنون جان بیش از 40 هزار نفر را گرفته است، هم به سود کُرد‌ها و هم به نفع دولت ترکیه تحت رهبری «رجب طیب اردوغان» خواهد بود. تحولات اخیر منطقه‌ای، به‌ویژه پس از 7 اکتبر و سقوط نظام اسد در سوریه و تشکیل دولت جدیدی به رهبری احمد الشرع، به طور چشمگیری بر اهمیت دستیابی به توافق میان ترکیه و کُرد‌ها افزوده و شانس موفقیت این تلاش‌ها را افزایش داده است.
آیا اسرائیل و ترکیه می‌توانند درباره آینده سوریه به تفاهم برسند؟
برای ترکیه، که پس از سرنگونی اسد خود را به عنوان حامی اصلی سوریه مطرح کرده، مسئله فراتر از مشارکت در بازسازی کشوری جنگ‌زده است. «رجب طیب اردوغان» سوریه را عنصری کلیدی در حوزه نفوذ استراتژیک ترکیه می‌داند. از سوی دیگر، روسیه که با موضعی ضعیف‌تر وارد صحنه شده، تلاش دارد حداقل حضور خود را از طریق حفظ پایگاه‌های نظامی حمیمیم و طرطوس تثبیت کند. اما برای اینکه ترکیه بتواند از دستاورد‌های دیپلماتیک و نظامی در سوریه بهره‌برداری کند، باید به احمد الشرع در ساخت یک کشور متحد و تشکیل ارتشی ملی کمک کند؛ ارتشی که بتواند جایگزین ده‌ها گروه شبه‌نظامی پراکنده‌ای شود که هنوز در سراسر سوریه فعال هستند.
در حالی که تنوع گسترده نیرو‌های شبه‌نظامی همچنان چالشی بزرگ برای ادغام سیاسی و نظامی سوریه است، دو گروه عمده در شمال و جنوب کشور سوریه به موانع اصلی تبدیل شده‌اند. در شمال، «نیرو‌های دموکراتیک سوریه» که تحت حمایت ایالات متحده قرار دارند و ترکیبی از کُرد‌های سوری همراه با برخی عناصر عرب، سریانی و ارمنی هستند، نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. در کنار آنها، «یگان‌های مدافع خلق کُرد» نیز به‌طور مستقل عمل می‌کنند و بر پیچیدگی اوضاع افزوده‌اند. در جنوب سوریه نیز نیرو‌های دروزی با حفظ خودمختاری نسبی، مانع از تسلط کامل ارتش اسد بر مناطق سویدا شده بودند.
هر دو گروه، علاوه بر حفظ خودمختاری، خواسته‌های سیاسی و فرهنگی‌ای مطرح کرده‌اند که حتی در صورت تبدیل سوریه به یک نظام فدرال، موجب شکل‌گیری تقسیمات کشوری جداگانه خواهد شد؛ امری که به‌وضوح با هدف احمد الشرع برای ایجاد یک حکومت یکپارچه در تضاد است. حضور نیرو‌های خارجی نیز این معادلات را پیچیده‌تر کرده است. در شمال، ترکیه مناطق مرزی را تحت کنترل دارد، در حالی که در جنوب، اسرائیل از نیرو‌های دروزی حمایت می‌کند و کنترل برخی مناطق را در دست گرفته است.
چرا ترکیه برای خروج از سوریه به توافقی با کُرد‌ها نیاز دارد؟
برای ترکیه، پایان دادن به حضور اسرائیل در سوریه یک هدف اساسی به شمار می‌آید. اما تحقق این هدف وابسته به خروج نیرو‌های ترکیه از خاک سوریه است؛ به‌گونه‌ای که رژیم جدید دمشق، آنکارا را به‌عنوان یک نیروی اشغالگر تلقی نکند. با این وجود، ترکیه با اولویتی راهبردی روبه‌روست: جلوگیری از شکل‌گیری یک منطقه خودمختار کُردی که ممکن است مبارزه مسلحانه علیه آنکارا را ادامه دهد. این مسئله همچنان یک دغدغه حیاتی برای ترکیه محسوب می‌شود.
برای تحقق این هدف، رئیس‌جمهور سوریه باید تلاش کند نیروهای کُرد را در ارتش ملی ادغام نماید و همزمان، درجه‌ای از خودمختاری فرهنگی را برای مناطق کُردنشین در نظر بگیرد؛ بدون اینکه این مناطق به تقسیمات کشوری مستقلی تبدیل شوند. با این حال، مشکل اصلی این است که نیروهای کُرد تمایلی به پیوستن فردی به ارتش سوریه ندارند و ترجیح می‌دهند ساختار‌های سازمانی خود را حفظ کنند. این مسئله، احمد الشرع را به مخالفت واداشته است؛ زیرا نگران است که این وضعیت به تشکیل ارتشی کُرد درون ارتش ملی منجر شود. از سوی دیگر، ترکیه نیز خروج نیروهایش از سوریه را به یافتن راه‌حلی برای مسئله نیرو‌های کُرد مشروط کرده است.
در همین حال، احتمال توافق میان ترکیه و پ‌ک‌ک می‌تواند معادلات پیچیده میان رژیم سوریه و کُرد‌های این کشور را تغییر دهد. ترکیه مدعی است که نیروهای کُرد در سوریه بخشی از پ‌ک‌ک هستند و این مسئله آنها را به تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی آنکارا تبدیل می‌کند. با آتش‌بسی که پ‌ک‌ک اعلام کرده، سؤال اصلی این است که چنین مصالحه‌ای چگونه بر تنش‌های ترکیه با نیروهای کُرد سوریه تأثیر خواهد گذاشت. اما «مظلوم عبدی»، رهبر نیرو‌های دموکراتیک سوریه، به سرعت اعلام کرده است که تصمیمات پ‌ک‌ک برای نیرو‌های او الزام‌آور نیست و میان اعلامیه اوجالان و اقدامات نیروهایش ارتباط مستقیمی وجود ندارد.
کُرد‌های سوریه، قربانی معامله بزرگ ترامپ و اردوغان؟
نیرو‌های کُرد در سوریه، هم از نظر نظامی و هم از لحاظ مالی، به حمایت‌های ایالات متحده و حضور حدود دو هزار نیروی نظامی و مربی آمریکایی در شمال سوریه وابسته‌اند. اما از زمان آغاز ریاست جمهوری ترامپ، تمایل به خروج نیرو‌های آمریکایی از سوریه به‌طور واضحی آشکار شده است. اگرچه در سال 2019، این طرح به دلیل فشار‌های کنگره و جامعه بین‌المللی به تعویق افتاد، اما اکنون شرایط تغییر کرده است. با وجود حمایت کنگره از ترامپ و افزایش کشمکش‌ها و تنش‌ها در روابط ایالات متحده با جامعه بین‌المللی، به‌ویژه با کشور‌های اروپایی، دشوار است که تصور کنیم حمایت آمریکا از کُرد‌ها همچنان در اولویت سیاست خارجی کاخ سفید باقی بماند.
دونالد ترامپ ممکن است به این نتیجه برسد که دوستش یعنی رجب طیب اردوغان، می‌تواند جایگزین کُرد‌ها در مبارزه با داعش شود و به این ترتیب، مداخله نظامی آمریکا در سوریه را پایان دهد. در چنین شرایطی، کُرد‌ها ممکن است بدون حمایت آمریکا، در برابر حملات ترکیه و سوریه آسیب‌پذیر شوند؛ خصوصاً در حالی که ترکیه به‌طور موازی در حال پیشبرد روند آشتی با پ‌ک‌ک است؛ روندی که احتمالاً به خلع سلاح این گروه ختم خواهد شد.
در این سناریو، که ترکیه به‌ویژه آن را دنبال می‌کند، کُرد‌های سوریه عملاً از توان مانور نظامی و دیپلماتیک محروم خواهند شد و ناچار به پیروی از دستوراتی خواهند بود که عملاً از سوی اردوغان صادر می‌شود. این مسئله، در نهایت به پذیرش کامل حاکمیت دولت سوریه بر مناطق کُردنشین و ایجاد زمینه برای خروج نیرو‌های ترکیه از سوریه منجر خواهد شد.
جنگ سایه‌ها در دمشق؛ اردوغان و نتانیاهو در مسیر تقابل؟
این وضعیت، شرایط جدید و حساسی را برای اسرائیل ایجاد می‌کند. با خروج احتمالی دیگر نیرو‌های خارجی، اسرائیل تنها نیروی خارجی اشغالگر در سوریه خواهد بود و تحت فشار ترکیه، سوریه و حتی دولت آمریکا قرار خواهد گرفت. این احتمال وجود دارد که واشنگتن به اردوغان نقش کلیدی در سوریه بدهد و او را به‌عنوان نماینده‌ای از جانب خود در منطقه بپذیرد. در همین حال، گزارش‌هایی از خبرگزاری رویترز حاکی است که اسرائیل در تلاش است دولت آمریکا را قانع کند که پایگاه‌های روسی در سوریه حفظ شوند. هدف این تلاش‌ها، تضعیف رژیم سوریه و محدود کردن نفوذ ترکیه است؛ چراکه اسرائیل این نفوذ را تهدیدی مستقیم برای امنیت خود تلقی می‌کند.
دونالد ترامپ همچنان ابزار‌هایی برای اعمال فشار بر رژیم جدید سوریه در اختیار دارد که می‌توان به تصمیم‌گیری درباره لغو کامل تحریم‌هایی که از دسامبر به‌طور موقت تعلیق شده بودند اشاره کرد. اما تصمیم نهایی درباره تعطیلی یا ادامه فعالیت پایگاه‌های روسی عمدتاً به دولت سوریه وابسته است. دمشق از مسکو خواسته که در ازای حفظ این پایگاه‌ها، بشار اسد را تحویل دهد؛ حتی اگر روسیه به فعالیت پایگاه‌های خود ادامه دهد، گسترهٔ این عملیات بسیار محدود خواهد بود و انتظار نمی‌رود که توان ترکیه یا دیگر بازیگران را در سوریه محدود کند. برآورد‌ها حاکی از آن است که اگر ترکیه به جای روسیه مسئولیت دفاع هوایی رژیم جدید سوریه را بر عهده گیرد، ممکن است حریم هوایی سوریه که قبلاً با هماهنگی روسیه برای اسرائیل باز بود، مسدود شود.
این تحولات به میزان قابل توجهی به موضع‌گیری اردوغان و توانایی او در تأثیرگذاری بر سیاست‌های واشنگتن وابسته است. اگر ترکیه بتواند با کُرد‌ها به یک مصالحه دست یابد، اردوغان می‌تواند امتیازات بیشتری حتی در قالب تعاملات با اتحادیه اروپا کسب کند. در این میان، یک رقابت جدید شکل می‌گیرد: اسرائیل که عمدتاً به دستاورد‌های تاکتیکی فکر می‌کند، در برابر ترکیه قرار می‌گیرد که اهداف راهبردی بلندمدتی را دنبال می‌کند.
بازار