بزرگنمايي:

پیام سپاهان - تصمیم برای حذف صفر از پول ملی، مختص ایران نیست و در کشورهای متعددی در سراسر جهان سابقه داشته است. از آلمان پس از جنگ جهانی اول تا کشورهای آمریکای لاتین و آسیایی، بیش از یکصد تجربه مشابه وجود دارد. این گزارش به بررسی این تجربیات و دلایل و نتایج آنها می‌پردازد تا تصویری روشن‌تر از پیامدهای احتمالی این اقدام در ایران ارائه دهد.

نزدیک به یکصد تجربۀ تغییر واحد یا حذف صفر از پول ملی، در 48 کشور وجود دارد. خبرگزاری تسنیم در این پرونده، زمینه‌های تغییر، چگونگی‌های تغییر، و تبعات و نتایج آن را مورد بررسی قرار خواهد داد، تا نتایج مسیر تغییرات احتمالی در پول ملی ایران روشن‌تر شود.
پرونده "باجِ باجه"؛ بخش 183 __ یکای پول ملی در طول تاریخ چند هزارسالۀ ایران متمدن، سرنوشتی پرفراز و نشیب دارد. طی هزاران سال، هر حکومت با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی خود از واحدهای مختلف پولی استفاده کرده است. این واحدهای پولی، که در هر دوره تغییر کرده‌اند، از سکه‌های زرین هخامنشی گرفته تا ریال امروزی، نمایانگر تحولات اقتصادی و سیاسی کشور بوده‌اند. به عنوان نمونه، در دوران هخامنشیان از سکه‌های زرین به نام «دریک» استفاده می‌شد. در دوران ساسانیان، واحد پولی رایج «دینار» بود که در آن زمان به‌عنوان واحد پایه پولی شناخته می‌شد و حتی به کشورهای عربی نیز صادر می‌شد. همچنین «پشیز» سکه‌های مسین، معادل «فلس» یا «فلوس»بود؛ «پول سیاه» یکی از صفات این یکای پولی است که به دلیل سیاه شدن مس، به آن اطلاق می‌شده است. از دیگر واحدهای رایج پولی در ایران «صنار» است: یکای پایه پول ایران که در زمان ساسانی رواج داشت و از آنجا به کشورهای عربی نیز وارد شد. هر ریال معادل صد دینار بوده است. در دوران غزنویان، «محمودی» به‌عنوان واحد پولی رایج بود و در دوران ایلخانان مغول، «چاو» جایگزین آن شد.
در دوره‌های بعدی، در دوران صفویان، سکه‌ای نقره‌ای به نام «عباسی» رواج پیدا کرد که معادل 200 دینار ارزش داشت. واحد «نادری» در زمان افشاریه نیز از دیگر واحدهای پولی رایج تاریخ ایران است. همچنین در دوران قاجار، واحدهای پولی متعددی همچون «پاپاسی» (که کوچک‌ترین و بی‌ارزش‌ترین واحد پولی بود) و «شاهی» (که به‌واسطه ارتباط آن با پادشاهان قاجار به‌عنوان نمادی از سلطنت شناخته می‌شد) در گردش بودند. در همین دوران، واحدهای «قران» و «تومان» نیز به‌عنوان واحدهای اصلی پول ایران متداول شدند.
اما تحول مهم مدنظر ما در تاریخ پول ایران زمانی به‌وقوع پیوست که در اول فروردین 1311، رضا پهلوی در اصلاحات اقتصادی خود، «ریال» را به‌عنوان واحد پولی جدید معرفی کرد. این واحد پولی، که معادل 0.07322382 گرم طلا ارزش‌گذاری شد، به‌جای «قران» وارد سیستم اقتصادی کشور شد و تا به امروز به‌عنوان واحد پول رسمی ایران باقی مانده است.
واژه «ریال» از کلمه پرتغالی یا اسپانیایی «real» گرفته شده است، که معادل کلمه انگلیسی «royal» و به معنای «شاهی» است. در اسپانیا، از سال 1497 تا 1870 میلادی، سکه نقره‌ای به همین نام ضرب می‌شده و این اصطلاح به بسیاری از کشورهایی که پس از رنسانس با اسپانیا مراوده داشتند منتقل شده است. کشورهای مختلفی همچون عمان، عربستان سعودی، یمن، قطر و برزیل از این واحد پولی با نام «ریال» استفاده می‌کنند.
در قوانین پولی ایران که در سال 1351 تصویب شد، ارزش «ریال» کمی بیش از یک صدم گرم طلا (0٫0108055 گرم طلا) تعیین شد. اما به‌دلیل تورم‌های مداوم در طول سال‌ها، ارزش «ریال» به‌طور پیوسته کاهش یافته است. تا جایی که اکنون در دی‌ماه 1403، ارزش روز هر «ریال» معادل 0.0000000198047254074822 گرم طلای 18 عیار است (یعنی هر یک گرم طلا حدود پنجاه میلیون ریال می‌ارزد) که نشان‌دهنده روند کاهشی آن در طول زمان است.
ادبیات بین‌الملل تغییر واحد یا حذف صفر پولی
­تغییر واحد یا تغییر در نام پول ملی یک کشور در ادبیات اقتصاد بین‌الملل به Redenomination the Currency (معادل «بازتغییر ارز») موسوم است. تصمیم برای «حذف صفر از پول ملی»، تنها مختص ایران نیست و در کشورهای متعددی سابقه داشته است؛ حتی برخی کشورها چند نوبت این تعدیل را انجام داده‌اند. دلیل اصلی این اقدام، معمولاً کاهش شدید قدرت خرید(purchasing power) مردم – ناشی از تورم بالا – است. کاهش ارزش پول، یا افزایش قیمت کالا و خدمات، به شرایطی منجر می‌شود که شخص همراه‌دارندۀ پول را با زحمت مواجه می‌کند؛ به این ترتیب که درصورت علاقه به حمل پول، لازم است فرد میزان قابل توجهی پول همراه داشته باشد؛ و در صورت علاقه به کار با ابزارهای دیجیتال (مانند خودپرداز، کارتخوان فروشگاهی، یا استفاده از ابزارهایی مانند همراه و رایانه) برای انتقال پول، لازم است عملیات دشوارتری انجام دهد. بروز این شرایط، و دلایل متعدد دیگر، سیاستگذاران را مجاب می‌کند تا یکاهای بزرگتری را مبنا قرار دهند؛ که معمولاً – البته نه همیشه – با حذف چند صفر از یکای پول ملی همراه بوده است.
مشهورترین این شرایط، برای آلمان، در سال 1923 رخ داد. در این سال، به دلیل تورم افسارگسیختۀ (hyperinflation) ناشی از جنگ اول جهانی، ارزش پول ملی آلمان تنزل چشمگیری پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که دولت این کشور ناچار شد 12 صفر را از جلوی «مارک قدیم» بردارد. در این زمینه همچنین می‌توان به کاهش «سه میلیون برابری» یوان طلای چین (gold yuan) در سال 1948، و نیز کاهش «پنج هزار برابری» یکای پول آذربایجان در سال 2006 نیز اشاره کرد. در این زمینه در دنیا حدود یکصد تجربه وجود دارد. برخی از این کشورها، چند یکای پولی داشته‌اند که بعضاً، یکی از آنها را تغییر داده‌اند. کشورهایی که تاکنون به تعدیل یکای پول ملی اقدام کرده‌اند از این قرارند:
آذربایجان (1992و 2006) آرژانتین (1826و1881و1970و1983و1985و1992) آنگولا (1975و1990و1995و1999) اتریش (1920و1925) اروگوئه (1973و1993) اسلونی (1991) اکوادور (2000) السالوادور (2001) اوکراین (1992و1996) اوگاندا (1966و1987) ایسلند (1981) برزیل (1942و1967و1986و1989و1990و1993و1994) بلاروس (1994و2016) بلغارستان (1999) بولیوی (1963 و 1985) پرو (1985و1991) تایوان (1949) ترکمنستان (2009) ترکیه (2005) چین (1948و1949و1955) روسیه (1998) رومانی (2005) زامبیا (2013) زیمباوه (2006و2007و2009) سودان (1992و2007) سورینام (2004) شیلی (1960 و 1975) غنا (1967و2007) فرانسه (1960) کرواسی (1991و1994) کره جنوبی (1954و1963) کره شمالی (2005) کنگو (1967و1993و1998) گینه (1959و1971و1985) گینه استوایی (1969و1975و1985) گینه بیسائو (1975و1997) لهستان (1995) لیتوانی (1991و1993) ماداگاسکار (2005) مالی (1962و1984) مجارستان (1919و1927و1946) مقدونیه (1992و1993) مکزیک (1993) موریتانی (1973و2018) موزامبیک (2006) نیکاراگوئه (1912و1988و1991) ونزوئلا (2008و2018) یوگوسلاوی (1944و1966و1990و1992و1993و1994) حذف صفر پول ملی ایران در دوران اخیر
در زمان تصدی عبدالناصر همتی بر بانک مرکزی، زمزمه‌های حذف چهار صفر از پول ملی قوت گرفت. حتی چک‌پول‌های جدیدی منتشر شد، که در آنها تلویحاً به حذف این تعداد صفر مبادرت شده بود. در آن زمان پیش‌نویس لایحه‌ای توسط بانک مرکزی تدوین شده بود تا 1. یکای پول ملی را از «ریال فعلی»، به «تومان جدید» تغییر می‌داد؛ 2. با حذف چهار صفر، هر 10 هزار ریالِ فعلی، به یک «تومان جدید»، تغییر می‌کرد؛ و 3. هر «ریال جدید»، به معادل یک‌صدم هر «تومان جدید» تغییر می‌کرد.