سرمقاله شرق/ علوم اجتماعی؛ دولت و بازار
مقالات
بزرگنمايي:
پیام سپاهان - شرق / «علوم اجتماعی؛ دولت و بازار» عنوان یادداشت روز در روزنامه شرق به قلم حمزه نوذری است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
چند سالی است که زاد‌روز دکتر غلامحسین صدیقی در 12 آذر توسط اصحاب علوم اجتماعی به نام روز علوم اجتماعی گرامی داشته می‌شود. یکی از مهم‌ترین رشته‌های علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی است. بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی در گفت‌وگوی اقتباسی، انتقادی و نوآورانه با علومی مانند فلسفه، روان‌شناسی، اقتصاد و تاریخ، مبانی علم جامعه‌شناسی را بنیاد گذاشته‌اند. جامعه‌شناسی به غیر از گفت‌وگوی اقتباسی و انتقادی با سایر علوم با دو عرصه اصلی مواجه بوده است؛ دولت و بازار. برخی متفکران تلاش کرده‌اند تا خطر دولت‌گرایی در عرصه اجتماعی را نشان دهند. فوکو سعی کرده نشان دهد اداره عقلانی رفتار انسان به کمک ابزارهای دولتی چه پیامدهایی برای جامعه دارد. فوکو به خطر بیش از حد حکومت‌کردن هشدار می‌دهد. از این منظر، اداره کردن جامعه توسط دولت باید مورد نقد قرار گیرد که خود را در قالب نهادهای انضباط‌بخش نشان می‌دهد. نقد فوکو به دولت به دلیل زیاده‌روی‌هایش و ادعای عقلانیتش در حکومت‌کردن است. این همان نکته‌ای است که علم اقتصاد کلاسیک و نوکلاسیک و مکتب اطریش بر آن تأکید دارند. در این میان، مواجهه برخی جامعه‌شناسان با دولت در این است که دولت اهداف و روش‌هایش را اصلاح و عقلانی سازد. از نظر آنها، دولت با درپیش‌گرفتن برخی اهداف و روش‌ها از جامعه دور و بیگانه می‌شود. به عنوان مثال بحث دورکیم این است که دولت لازم است از استبداد گروه‌های خاص جلوگیری کند اما خود دولت هم می‌تواند استبدادی شود، ازاین‌رو جامعه‌ای قوی لازم است تا در مقابلش بایستند. گروه دیگری از جامعه‌شناسان این بحث را مطرح می‌کنند که بسیاری از عرصه‌ها فاقد سامان‌مندی و نظارت دولتی است و دولتی که باید آنجا باشد، نیست و در مقابل جاهایی است که نباید باشد. جامعه‌شناسان کمتری نحوه مواجهه با بازار آزاد را به نحو بسنده و کافی تئوریزه کرده‌اند.
یکی از آنها کارل پولانی است که هرچند جامعه‌شناسی رسمی نخوانده اما نظریه‌ای جامعه‌شناسانه درباره بازار آزاد مطرح کرده است. او معتقد است که بازار آزاد جز تباهی برای جامعه چیزی به بار نمی‌آورد. منطق بازار آزاد یعنی کالایی‌شدن همه چیز که هیچ تنظیم‌گری را از جانب جامعه نمی‌پذیرد. انسان و زمین در رویکرد بازار آزاد به مثابه کالایی در می‌آیند که تابع نظام قیمتی بازار می‌شوند که هر دو را تباه می‌سازد. کمتر جامعه‌شناسی سراغ داریم که در نظریه جامعه‌شناسانه نحوه مواجهه با دولت و بازار را توأمان روشن کرده باشد. در میان جامعه‌شناسان، ماکس وبر سعی می‌کند هم تنظیم‌گری عقلانی بازار و ضرورت آن را روشن کند و هم بوروکراسی عقلانی اداری، کارکرد و پیامدهایش را توضیح دهد. از یک سو او تلاش می‌کند نشان دهد تنظیم‌گری بازار با آزادی بازار منافات ندارد به شرطی که تنظیم‌گر عقلانی باشد؛ یعنی آزادی کنشگران بازار و رقابت را تضمین و از انحصار بازیگران قدرتمند جلوگیری کند. به طور کلی، جامعه‌شناسان تلاش کرده‌اند نشان دهند که چگونه از یک سو فرایندهای اقتصادی و بازار و از سوی دیگر بوروکراسی و اداره‌کردن دولتی موجب عدم تعادل جامعه نشود. جامعه‌شناسان دو نگرانی اصلی دارند؛ نخست اداره‌کردن دولتی جامعه و دوم، بازار آزاد که به گونه‌ای نظام‌مند به سازو‌کارهای دموکراسی بی‌توجه است. اقتصاد‌دانان جریان اصلی غالبا یک نگرانی دارند و آن دولت بزرگ است. یعنی نوعی حکومت‌مندی اقتصاد که به مکانیسم بازار بی‌توجه است. نظام مبتنی بر اداره‌کردن دولتی همه چیز و نظام بازار آزاد هر دو جامعه مدنی یعنی گروه‌ها، انجمن و تشکل‌های اجتماعی و همچنین جنبش‌های اجتماعی را نامفید و ضدنظم می‌دانند، درحالی‌که جامعه‌شناسان در چنین حرکت‌های جمعی، نوعی رهایی از دولت‌گرایی و بازارگرایی می‌بینند. جامعه‌شناسان ایرانی کمتر به نحوه مواجهه با دولت و بازار آزاد توأمان توجه کرده‌اند. آنها یا به این متهم می‌شوند که مباحث آنها نهایتا به دولت‌گرایی بیشتر منجر می‌شود، یا نتوانسته‌اند مسئله اقتصاد و بازار را به طور بسنده‌ای بررسی کنند. پس جامعه‌شناسان اکنون باید به این بیندیشند که در تحلیل‌های جامعه‌شناسانه چگونه دولت و بازار آزاد را توضیح دهند و نسبت این دو عرصه را با جامعه روشن کنند. علم اقتصاد متعارف این موضوع را مطرح می‌کند که عقلانیت فردی و اقتصادی بهتر از عقلانیت دولتی است و زمانی این برای جامعه‌شناسی مسئله‌مند می‌شود که اقتصاد‌دانان پیشنهاد می‌کنند این نوع عقلانیت باید به عرصه‌هایی که منحصرا یا عمدتا اقتصادی نیستند، گسترش یابد. شاید وقت آن رسیده است که جامعه‌شناسی بیشتر از پیش در مقابل دو رویکرد دولت‌گرایی و بازارگرایی به دیدگاه آرایش‌های مناسب بین جامعه مدنی، دولت و بازار توجه کند.
لینک کوتاه:
https://www.payamesepahan.ir/Fa/News/914791/