پیام سپاهان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
سعیده اسدی| غرب‌آسیا همواره آبستن دوستی‌ها و دشمنی‌هایی است که علی‌رغم عمر کوتاه آن‌ها، دارای پیامدها و تأثیرات بلندمدتی است؛ سوریه یکی از عرصه‌های مهم تبلور فراز و نشیب روابط کشورهای منطقه بوده و طی یک دهه گذشته این کشور به چهارراه منافع و نفوذ کشورهای مختلف تبدیل شده و تحولات اخیر سوریه بیش از پیش سبب ترافیک منافع در این چهارراه استراتژیکی شده است. در بین تکثر بازیگران مرتبط با تحولات سوریه، توجه به عربستان سعودی، بازیگری این کشور و تهدیدات و فرصت‌هایی که از منظر این تحولات می‌تواند ایجاد شود، حائز اهمیت است.
![]()
با آغاز بحران سوریه در سال 2011، مواضع عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی همسو با آن، شدیداً علیه دولت سوریه و بشار اسد بود و این کشورها با تداوم و گسترش بحران در سوریه، اقدام به تأمین تسلیحات و منابع مالی کرده و در سطح سیاسی نیز ضمن حمایت از گروه‌های مخالف مسلح شورشی در سوریه، اقدام به تحریم، قطع روابط سیاسی-دیپلماتیک و اخراج این کشور از اتحادیه عرب کردند؛ اما پس از گذشت یک دهه از بحران سوریه و بازگشت آرامش نسبی به این کشور، ناامیدی از گروه‌های مخالف متکثر و به بن‌بست رسیدن درگیری‌ها، عربستان سعودی سعی در بازگشایی کانال‌های دیپلماتیک، احیای روابط با دولت سوریه و بازگشت این کشور به اتحادیه عرب داشت تا از این طریق بتواند به اهدافی از جمله دور کردن اسد از محور ایران، بازیگری در سوریه بر مبنای واقعیت میدانی، تسهیل بازگشت مهاجران سوری و محدود کردن قاچاق و تجارت کاپتاگون دست یابد. در چنین شرایطی سقوط دولت سوریه و تسلط هیئت تحریرالشام بر این کشور با حمایت و نقش‌آفرینی ترکیه، معادلات منطقه‌ای را وارد فاز جدیدی کرد. عربستان سعودی علی‌رغم رویکرد فعال و مداخله‌جویانه خود در بحران سوریه پس از 2011، این‌بار در واکنش به تحولات سوریه رویکردی محافظه‌کارانه در پیش گرفته و علی‌رغم بدبینی نسبت به نیات و اهداف شورشیان مسلح سوری، سعی می‌کند به صورت محتاطانه با واقعیت‌های جدید سوریه مواجه شود. در این راستا عربستان در همسویی با دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، بلافاصله پس از سقوط دولت اسد، با انتشار بیانیه‌ای از آرمان‌های مردم سوریه حمایت کرده و خواستار احترام به حاکمیت، تمامیت ارضی و وحدت سوریه شده و نسبت به فرو رفتن در هرج و مرج هشدار داد. وزارت امور خارجه این کشور نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد: «تحولات سریع در کشور برادر سوریه را زیر نظر دارد و از اقدامات مثبتی که برای تضمین امنیت مردم سوریه، جلوگیری از خونریزی و حفظ نهادها و منابع دولتی سوریه برداشته شده است ابراز خرسندی می‌کند.» همچنین عربستان سعودی از جامعه بین‌الملل خواست تا در کنار مردم سوریه بایستد و در تمام اموری که به سوریه خدمت می‌کند و خواسته‌های مردم آن را برآورده می‌کند و از مداخله در امور داخلی آن خودداری و با آن‌ها همکاری کند. در بررسی رویکرد عربستان نسبت به تحولات سوریه، عواملی چون منافع منطقه‌ای، روابط با سایر بازیگران منطقه‌ای، وضعیت داخلی سوریه و واکنش جامعه بین‌المللی حائز اهمیت‌اند و تسلط هیئت تحریرالشام بر سوریه که منجر به تغییر موازنه بازیگران فعال در این کشور شده، می‌تواند تهدیدات و فرصت‌هایی را برای عربستان سعودی به همراه داشته باشد که به بخشی از این موارد اشاره شده است.
تهدیدها
گسترش جریانات اسلام‌گرایی افراطی و تروریسم
تسلط تحریرالشام بر سوریه می‌تواند به گسترش افراط‌گرایی اسلامی در منطقه و حتی فراتر از آن منجر شود. این وضعیت برای عربستان نگران‌کننده خواهد بود. عربستان سعودی به دلیل پیشینه تحریرالشام در نسبت با القاعده، این گروه را یک گروه تروریستی می‌داند و به‌طور علنی از آن حمایت نمی‌کند و در گذشته از برخی از گروه‌های شورشی در سوریه که با تحریرالشام مخالف بودند، حمایت کرده است. همچنین افزایش نفوذ تحریرالشام ممکن است باعث ظهور یا تقویت گروه‌های تروریستی وابسته به آن در عربستان شود و امنیت داخلی این کشور را تهدید کند.
بی‌ثباتی سوریه و گسترش دامنه منطقه‌ای آن
از جمله تهدیدات در رابطه با تحولات سوریه این است که گروه‌های مسلح مختلف سوری ضمن کنترل قلمروهای فعلی خود، در راستای برتری بیشتر، درگیر شده و مانع تشکیل سوریه واحد شوند. این امر به ورشکستگی سوریه به عنوان یک دولت منجر شده و تهدیدی برای کشورهای منطقه خواهد بود. از سویی دیگر با توجه به افزایش اعتماد به نفس گروه‌های شورشی در سوریه و تحرکات آن‌ها برای اقدامات فرامرزی، عربستان سعودی ممکن است همچنان به‌طور ضمنی از گروه‌های مخالف با تحریرالشام حمایت کند؛ این رویکرد به عربستان سعودی اجازه می‌دهد تا بدون درگیری مستقیم با این گروه، از نفوذ آن در منطقه جلوگیری کند. علاوه بر این، گسترش نفوذ تحریرالشام و ناتوانی آن در مدیریت تنش‌های موجود، می‌تواند باعث افزایش احتمالی موج پناهندگان به سمت عربستان شود که این امر می‌تواند بار اجتماعی و اقتصادی بر دوش این کشور تحمیل کند.
افزایش نقش ترکیه و قطر در سوریه
تحولات سوریه و قدرت گرفتن هیأت تحریر الشام در این کشور می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر رقابت عربستان سعودی با ترکیه و قطر تأثیر بگذارد و نقش منطقه‌ای عربستان را تحت تأثیر قرار دهد. نقش محوری ترکیه در تحولات جاری سوریه و حمایت از قدرت‌یابی تحریرالشام در این کشور از سویی و تقویت حضور جریان اخوان‌المسلمین در سوریه به عنوان جریان همسو با ترکیه و قطر، به‌طور بالقوه می‌تواند وزن رقابتی این دو کشور را نسبت به عربستان افزایش دهد. در نهایت ممکن است هر سه کشور تلاش کنند تا از هیئت تحریرالشام برای پیشبرد اهداف خود در سوریه استفاده کنند یا از آن به عنوان ابزاری برای تضعیف یکدیگر استفاده کنند، این امر می‌تواند به افزایش تنش‌ها و بی‌ثباتی در منطقه منجر شود.
فرصت‌ها
ایجاد ائتلاف جدید منطقه‌ای
تسلط این گروه بر سوریه می‌تواند سبب ایجاد تغییراتی در معادله قدرت داخلی و منطقه‌ای شده و به یک متحد سنی جدید برای عربستان در منطقه استراتژیک سوریه تبدیل شود. در این بین، عربستان می‌تواند با ایجاد ائتلاف‌های جدید با گروه‌های معارض سوری و دیگر بازیگران منطقه‌ای، نفوذ خود را در سوریه افزایش داده و با حضور فعال در روند مذاکرات صلح، قادر به تأمین منافع خود در سوریه باشد و بر تحولات آینده تأثیر بگذارد.
تضعیف محور مقاومت
تسلط تحریرالشام بر سوریه، امکان تغییر نظم منطقه‌ای با محوریت تضعیف نقش منطقه‌ای ایران و متحدانش را ایجاد کرده است؛ در این راستا و در قالب رقابت منطقه‌ای دیرینه ایران و عربستان، تحریرالشام و گروه‌های مشابه می‌توانند به عنوان ابزاری برای دیپلماسی عربستان در برابر ایران تبدیل شوند. عربستان می‌تواند با حمایت از تحریرالشام و سایر گروه‌های مخالف در سوریه، در راستای تضعیف نفوذ ایران و محور مقاومت در سوریه و منطقه و قطع پل ارتباطی ایران-لبنان اقدام کند.
تسریع روند عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی
در روند دومینوار عادی‌سازی روابط دولت‌های عربی با رژیم صهیونیستی، پیش‌بینی می‌شد که عربستان سعودی به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای عربی در آینده‌ای نزدیک به این روند بپیوندد، اما تحولاتی چون توافق ایران و عربستان و شروع عملیات طوفان الاقصی سبب شد تا روند عادی‌سازی کند شود. اما با تضعیف نسبی اهرم‌های فشار و چانه‌زنی از سوی ایران و مقاومت، کمرنگ شدن تحولات غزه در نتیجه حوادث سوریه و تغییر معادلات منطقه‌ای به نفع کشورهای عربی همسو با رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی به عنوان یک بازیگر کلیدی در غرب‌آسیا، می‌تواند با حمایت از ثبات در سوریه، موضع خود را در مذاکرات با اسرائیل تقویت کند و بهبود شرایط در سوریه ممکن است فراهم‌ساز فرصتی برای تسهیل توافقات عادی‌سازی باشد.