از تالاب گاو خونی تا بن رود اصفهان

پیام سپاهان - نام «قورتان»، همان «کِهی» است که جای «پَست» معنا می‌دهد و دربرابر کوهپایه‌ای که اکنون شهری به همین نام است، قرار گرفته ‌است.
این روزها، هوا بسیار مطبوع و دلچسب است، بهار است و بهترین فرصتی است تا بار دیگر دل به کویر بسپاریم و جاذبه‌های تازه‌ای را کشف کنیم. در مسیر سفر به کویر مرکزی ایران، دیدنی‌های بسیاری هم وجود دارد که این فرصت را به ما می‌دهد تا از گشت و گذار خود، لذت بیشتری ببریم.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
برای رفتن به این سفر، بهتر است کمی از شهر فاصله بگیریم و به شرق اصفهان و زاینده رود برویم؛ جایی که محدوده جغرافیایی ورزنه و باتلاق گاوخونی و کویر اطراف آن است. این منطقه، دو روستای دیدنی دارد.یکی «قورتان» است، روستایی کوچک با ارگی بزرگ. در اینجا دومین قلعه خشتی جهان – پس از ارگ بم- قرار دارد که هنوز هم مسکونی است. از اصفهان که به سمت شرق می‌رویم، ابتدا به این روستا می‌رسیم و سپس از آنجا مسیر خود را به سوی «قِهی» ادامه می‌دهیم. از قورتان تا قِهی30 کیلومتر راه در پیش داریم. این روستا که پیشینه اش به قبل از اسلام می‌رسد، تا نیم قرن پیش، مرکز شترداری ایران بود.در این دو روستا، مراسم عزاداری محرم که «زارِ خاک» نام دارد، به گونه‌ای متفاوت برگزار می‌شود. از همه این‌ها گذشته، در این منطقه، هم کویر ورزنه هست و هم تالاب گاوخونی؛ یعنی گشت و گذار ما، در هر حال، هم جنبه طبیعی خواهد داشت و هم تاریخی.
خانه‌هایی با برج‌های بلند اولین روستای مسیر ما، «قهی» نام دارد. پیشینه این روستا به پیش از اسلام می‌رسد. گفته‌ می‌شود که از میان 12 مسجد این روستا، مسجد جامع آن که قدمت زیادی دارد، برروی بازمانده‌های آتشکده عصر ساسانی بنا شده‌ است.
نام «قورتان»، همان «کِهی» است که جای «پَست» معنا می‌دهد و دربرابر کوهپایه‌ای که اکنون شهری به همین نام است، قرار گرفته ‌است. قهی‌، 80 کیلومتر با مرکز استان فاصله دارد و در دهستان امامزاده عبدالعزیز از توابع بخش «جلگه» شهرستان اصفهان واقع شده است.
مردم «قهی»، به ویژه در بازه زمانی دوران صفویه تا قاجاریه، به سبب شترداری، از وضع اقتصادی مطلوبی برخوردار بودند. این مسأله بخصوص در معماری خانه‌های «قهی» قابل مشاهده است؛ خانه‌های روستا از یک بیرونی و اندرونی شکل یافته‌اند، اما چیزی که سبب تفاوت این خانه‌ها با خانه‌های روستاهای دیگر شده، دیوارها و سردرهای بلندی است که نشان از نیمه اشرافی بودن این خانه‌ها دارد و البته در نمای بیرونی شان، روزنه‌های مشبک مانندی از خشت یا آجر هم تعبیه شده ‌‌است.
جالب این است که تمام خانه‌های روستا، دارای برج‌هایی با دیوارهای بلند است! در بعضی از خانه‌ها، بر لبه دیوارها کنگره‌ای می‌ساختند که بیشتر حالت قلعه را تداعی می‌کرد.
اگر به غرب روستا بروید، با دو قلعه شیخ و قلعه آتشگاه روبه‌رو خواهید شد که اولی 15 خانه و دومی 7 خانه را با برج و باروهایی در خود گنجانده است. گفته می‌شود مهاجرانی که توسط شاهان صفوی به این منطقه کوچانده شدند، در این قلعه‌ها سکونت کردند.
روستا دو آب انبار هم دارد که هر دو یادگار عصر قاجار هستند، اما مگر می‌شود روستایی در کویر، از قنات بی نصیب باشد؟ اینجا 21 قنات دارد که آب دو تای آن از میان روستا می‌گذرد. زیارتگاه شاهزاده عبدالواحد و آرامگاه پیر شمس‌الدین هم از دیگر جاذبه‌های این روستا به ‌شمار می‌روند.

واقعیت این است که اگر به قلعه قورتان وارد شدید و تنها هفت خانوار را در آن مشاهده کردید تعجب نکنید. آنها آخرین ساکنان قلعه قورتان هستند. این قلعه در طول سده ها، به دلیل فشار حکومت، لزوم همبستگی مردم برای دفاع از خود در برابر اشرار و بیگانگان و نبود مالکیت شخصی برای زمین‌ها و عدم توان مالی برای ساخت و ساز خانه در محدوده‌های خارج از ارگ، میزبان مردم روستا بودوه است.
از دو دروازه ورودیِ قلعه قورتان ، هم اکنون تنها دروازه شمالی آن که هشتی بزرگی به قطر 6 متر است، باقی مانده و دروازه جنوبی را طغیان آب رودخانه، به نابودی کشانده ‌است.
قلعه قورتان، 14 برج اصلی داشت و کنگره‌هایشان دارای ارتفاعی عظیم بودند، به نحوی که فاصله کنگره‌ها تا زمین، چیزی حدود 12 متر بود. اگر این دژ باز‌سازی شود، مثل ارگ بم که پیش از زلزله، شکوهی چشم نواز داشت، می‌تواند جاذبه این منطقه را دوچندان کند. با این حال، اگر امروز هم به این منطقه بروید، هنوز قلعه قورتان عظمت گذشته خود را حفظ کرده و همچنان خودنمایی می‌کند.

قورتان؛ یادگار دوران ساسانیان حالا نوبت آن است که به داخل روستای «قورتان» برویم، روستایی نهفته در دل کویرِ شرق اصفهان با قلعه‌ای پهناور. پیشینه این روستا به دوران بهرام پنجم ساسانی یا همان بهرام گورِ معروف، یعنی حدود 1600 سال پیش بر‌می‌گردد.
حتی نقل شده است که او در پی شکار گور، با اسبش به تالاب گاوخونی- که این روستا در 35 کیلومتری آن قرار دارد- رفته و در آن فرو رفته است. البته برخی از سفال های به‌دست آمده از شرق روستا، حکایت از دوران هخامنشیان دارد.
خانه‌ای برای کبوتران در قورتان یکی از دیگر دلایل شهرت قورتان، «کبوترخانه» آن است که در شمال غرب قلعه جا خوش کرده است. نکته‌ای که در این تنها کبوترخانه فعال در ایران، خودنمایی کرده و آن را شاخص می‌کند، نوع معماری آن است.
اگر در کبوترخانه‌های مناطق دیگر ایران، نمای بیرونی را صاف می‌ساختند تا فشار کمتری بر بنا وارد شود، اما این کبوترخانه در قورتان ، در نمای بیرونی خود دارای 12 سیلو به طور هلالی است که هرکدام از آنها در حکم پایه‌ای برای این بنا محسوب می‌شوند. ارتفاع این سیلوها به 15 متر می‌رسد و قطری حدود 12 متر دارند. ساختِ درونی کبوترخانه‌ها، حفره گونه است.
دلیلش این بوده که کبوتران در آنها به‌آسانی لانه کرده و در نهایت، فضولات آنها به کار کشاورزی بیاید. از دیگر بناهای رو به فراموشی قورتان که اکنون تنها بنای آنها برجای مانده و بهتر است هر چه زودتر بازسازی شوند، چهار آسیاب آبی است. اگرچه امروزه کسی از بازار و حمام قورتان سراغی نمی‌گیرد، اما آب انبار روستا که در ضلع غربی ارگ و در نزدیکی زاینده رود قرار گرفته، خوشبختانه مرمت شده است.
از تالاب تا کویر در بن رود

چند سالی می شود که منطقه «بن رود» در شرق اصفهان، به محور گردشگری تبدیل شده است. در سفر به این منطقه ابتدا بدنیست کویر آن را ببینیم و روی تپه‌های ماسه‌ای و رَمل‌هایش هم غلت بزنیم!
کویر «خارا» که نام خود را از روستایی در جنوب خود گرفته است، از شرق به تالاب گاوخونی، از شمال به شهرستان ورزنه و زاینده رود، از جنوب به حسن آباد و از غرب به محور ارتباطی حسن آباد – ورزنه منحصر می‌شود.
بدین ترتیب، می‌توان از 5 کیلومتری جنوب ورزنه تا حسن آباد به نواحی غربی این ریگزار دسترسی پیدا کرد.
برای دسترسی به ریگزار شرقی می‌توان به صورت آفرود از میان ماسه‌ها عبور کرد یا از شهر ورزنه، حاشیه جنوبی رودخانه زاینده رود را ادامه داد تا به حاشیه شرقی ریگزار رسید.
اگر به اینجا که در 70 کیلومتری روستای قهی قرار دارد، رسیدید چهارتاقی بازمانده از عصر ساسانیان را که به معبد آناهیتا معروف است، از یاد نبرید. تالاب گاوخونی هم که در 90 کیلومتری جنوب غرب روستای قهی قرار دارد،
جاذبه دیگر این منطقه است، تالابی که اگرچه تا کمتر از 10 سال پیش، همه ساله در فصل پاییز و زمستان، میزبان پرندگانی چون فلامینگو و مرغابی بود، اما اکنون میزان بسیار کم آب و شوری بیش از حد آن، گونه‌های بسیاری را از کنارش رانده است.
با این حال، هنوز هم می‌توان جنگل «گز» را در حاشیه این تالاب دید و همچنین پرندگان مهاجری را که برای زمستان‌گذرانی به اینجا می‌آیند. این منطقه، «گاو چاه» هم دارد که اهالی به آن، «ککاچاه» می‌گویند.
این اثر که تنها گاوچاه ایران است، پس از 50 سال، در شهر ورزنه احیا شد. در دیدار از این بنا، با شیوه کشیدن آب از چاه برای آبیاری مزارع در روزگار قدیم آشنا خواهید شد.
خانه‌های افسانه‌ای شترداران روستای قهی، روزگاری مرکز شترداری ایران بود. گفته می‌شود که مجموعاً 10 هزار نفر شتر و حدود 100 «شترخان» یعنی توقفگاه شتر، در این روستا وجود داشت.

در یک مسیر کوتاه و یک فاصله ناچیز، خانه‌های افسانه‌ای قهی را خواهیم دید که سابقاً مرکز شترداری مناطق مرکزی ایران بوده است. قصبه‌های «قهی» و «اخند» هر دو نزدیک کوهپایه‌ای در مسیر جاده‌ای قرار دارند که از «سگزی» می‌آید و مستقیماً به «ورزنه» می‌رسد.
«قهی» را می‌توان گفت که مرکز قافله‌های شتر به شمار می‌رفت که امروزه از هزار خانواده‌ای که هر یک مالک 100 یا 150 نفر شتر بودند، جز صدتایی باقی نمانده است. چند «شترخان» بازمانده از عهد صفویه هم از جمله جاذبه‌های این روستا به شمار می‌روند.
چگونه برویم؟ از پایتخت تا روستای قِهی، 538 کیلومتر راه در پیش دارید. پس از اصفهان، در مسیر جاده اصفهان- نایین، پس از طی 75 کیلومتر، به شهر «کوهپایه» می‌رسید و از آنجا هم تا روستای «قهی»، 12 کیلومتر در راه خواهید بود.
البته می توانید از جاده زیبای فران و نهوج هم که وسط راه اردستان به نایین قرار دارد، به روستای «کوهپایه» میان‌بر بزنید.
در ضمن، قطار تهران- اصفهان هر شب حرکت می‌کند و صبح زود به ایستگاه «سیستان» می‌رسد که پیش از اصفهان قرار دارد. از آنجا تا کوهپایه نیم ساعت راه بیشتر نیست.از این روستا تا قورتان هم 30 کیلومتر راه در پیش دارید.
چه بخوریم؟ از مشهورترین غذاهای محلی روستای «قهی» می‌توان به کله‌جوش، آبگرم، کوکوی تره، گوشت قلیه، آبگوشتِ محلیِ لاخولی (آبگوشتی که شب قبل درون تنور قرار داده شده و تا ظهر فردا با گرمای خاکستر پخته می‌شود) و کفی (شبیه خامه که از شیر تهیه شده و در مقایسه با خامه و سر شیر کم چرب‌تر است) اشاره کرد.